ભારતમાં સતા પર રહેલા મુખ્યમંત્રીની ધરપકડ અંગે શું હોય છે નિયમો?

દિલ્હીના મુખ્યમંત્રી અરવિંદ કેજરીવાલની લગભગ 2 કલાકની પૂછપરછ બાદ ગુરુવારે એન્ફોર્સમેન્ટ ડિરેક્ટોરેટ (ED) દ્વારા ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. આ સાથે દેશમાં ફરી એકવાર ચર્ચા જાગી છે કે શું મુખ્યમંત્રીની ધરપકડ થઈ શકે છે? આ એટલા માટે પણ છે કારણ કે થોડા સમય પહેલા ઝારખંડના પૂર્વ મુખ્યમંત્રી હેમંત સોરેનની ED દ્વારા ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. જો કે હેમંત સોરેને ધરપકડ પહેલા મુખ્યમંત્રી પદ પરથી રાજીનામું આપી દીધું હતું, પરંતુ અરવિંદ કેજરીવાલનો મામલો હેમંત સોરેન કરતા અલગ છે.

કેજરીવાલની ધરપકડ
આમ આદમી પાર્ટીના સૌરવ ભારદ્વાજે સોશિયલ મીડિયા પ્લેટફોર્મ ‘X’ પર પોસ્ટ કરીને મુખ્યમંત્રી અરવિંદ કેજરીવાલની ધરપકડની માહિતી શેર કરી હતી. તેમણે કહ્યું કે અરવિંદ કેજરીવાલની ધરપકડ કરવામાં આવી છે.

એનજીટીના ન્યાયિક સભ્ય જસ્ટિસ (નિવૃત્ત) સુધીર અગ્રવાલે જણાવ્યું હતું કે,

સરકારી અધિકારી જેલમાં જાય તો તેને સસ્પેન્ડ કરવાનો કાયદો છે, પરંતુ રાજકારણીઓ પર આવો કોઈ કાનૂની પ્રતિબંધ નથી. જો કે, દિલ્હી સંપૂર્ણ રાજ્ય ન હોવાથી જો મુખ્યમંત્રી રાજીનામું ન આપે તો રાષ્ટ્રપતિ દિલ્હીમાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદી શકે છે.

જેમાં મુખ્યમંત્રીને છૂટ નથી
બંધારણની કલમ 361 હેઠળ મુખ્યમંત્રીને સિવિલ કેસમાં ધરપકડ અને અટકાયતમાંથી મુક્તિ આપવામાં આવી છે, પરંતુ ફોજદારી કેસમાં મુખ્યમંત્રીની ધરપકડ થઈ શકે છે. બરાબર એ જ નિયમો વડા પ્રધાન, કેન્દ્રીય પ્રધાનો, લોકસભા અને રાજ્યસભાના સભ્યો, વિધાનસભા અને વિધાન પરિષદના સભ્યો માટે લાગુ પડે છે. જો કે, રાષ્ટ્રપતિ અને રાજ્યપાલ પદ પર હોય ત્યારે કોઈ તેમની ધરપકડ કરી શકે નહીં.

કલમ 361
કલમ 361 હેઠળ, રાષ્ટ્રપતિ અથવા કોઈપણ રાજ્યપાલ વિરુદ્ધ તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન કોઈપણ કોર્ટમાં ફોજદારી કાર્યવાહી શરૂ કરી શકાતી નથી, ન તો કોઈપણ કોર્ટ તેમની અટકાયતનો આદેશ આપી શકે છે.

આ પણ વાંચોઃ હેમંત સોરેનની ધરપકડ અને લાલુને યાદ આવ્યું, CMની ધરપકડ અંગે નિયમો શું કહે છે?

ધરપકડ પહેલા પરવાનગી લેવી જરૂરી છે
સિવિલ પ્રોસિજર 135ની સંહિતા હેઠળ, મુખ્ય પ્રધાન અથવા વિધાન પરિષદના સભ્યને સિવિલ કેસમાં ધરપકડમાંથી મુક્તિ આપવામાં આવે છે, પરંતુ ફોજદારી કેસોમાં નહીં. જો કે, ફોજદારી કેસોમાં ધરપકડ પહેલા ગૃહના અધ્યક્ષની મંજૂરી જરૂરી છે. જેનો સ્પષ્ટ અર્થ છે કે વિધાનસભા અધ્યક્ષની મંજૂરી બાદ જ મુખ્યમંત્રીની ધરપકડ કરી શકાશે.

મુખ્યપ્રધાનની ક્યારે ધરપકડ ન થઈ શકે?
તમને જણાવી દઈએ કે મુખ્યમંત્રી અથવા વિધાન પરિષદના સભ્યની ક્યારે ધરપકડ કરી શકાય તે અંગેના યોગ્ય નિયમો છે. સિવિલ પ્રોસિજર 135ની સંહિતા હેઠળ, વિધાનસભા સત્ર શરૂ થયાના 40 દિવસ પહેલા અને તેના સમાપ્ત થયાના 40 દિવસ પછી મુખ્યમંત્રી અથવા વિધાન પરિષદના સભ્યની ધરપકડ કરી શકાતી નથી. આ સિવાય મુખ્યમંત્રીની ગૃહમાંથી ધરપકડ કરી શકાશે નહીં.

આ પણ વાંચોઃ 2 કલાકની પૂછપરછ બાદ EDએ CM અરવિંદ કેજરીવાલની ધરપકડ કરી, આતિશીએ કહ્યું- સરકાર જેલમાંથી જ ચાલશે

રાજ્યસભાના ભૂતપૂર્વ મહાસચિવ યોગેન્દ્ર નારાયણે જણાવ્યું હતું કે,

કેજરીવાલની ED દ્વારા ધરપકડ કરવામાં આવી છે, તેથી જો તેમને ન્યાયિક કસ્ટડીમાં મોકલવામાં આવે છે તો તે સીધો કોર્ટ પર નિર્ભર રહેશે કે શું તે તેમને મુખ્યમંત્રી પદની જવાબદારીઓ નિભાવવા દે છે કે નહીં. આ અંગે બંધારણીય નિયમો અને નિયમો જેવી કોઈ વસ્તુ નથી. જો કે, ભૂતકાળમાં આવો કોઈ કિસ્સો ધ્યાનમાં આવતો નથી, જ્યારે કોઈ વડાપ્રધાન કે મુખ્યમંત્રી જેલમાં રહીને સરકાર ચલાવી હોય.

નોંધનીય છે કે લાલુ પ્રસાદ યાદવ, સ્વર્ગસ્થ જે જયલલિતા, બીએસ યેદિયુરપ્પા અને હેમંત સોરેનની અલગ-અલગ કેસમાં ધરપકડ કરવામાં આવી હતી.

કોની ધરપકડ કરવામાં આવી?
ચારા કૌભાંડ કેસમાં CBIની ચાર્જશીટમાં લાલુ પ્રસાદ યાદવનું નામ સામે આવ્યું હતું, ત્યારબાદ તેમણે પદ પરથી રાજીનામું આપી દીધું હતું અને રાબડી દેવી મુખ્યમંત્રી બન્યા હતા. આ પછી જ લાલુ પ્રસાદ યાદવની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી.
જયલલિતાને અપ્રમાણસર સંપત્તિના કેસમાં દોષિત ઠેરવવામાં આવ્યા હતા, ત્યારબાદ તેમણે મુખ્યમંત્રી પદ પરથી રાજીનામું આપી દીધું હતું અને ત્યારબાદ તેમની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. જો કે, જ્યાં સુધી કેસની તપાસ ચાલી રહી હતી ત્યાં સુધી તેણીએ મુખ્યમંત્રી પદ સંભાળવાનું ચાલુ રાખ્યું હતું.
વર્ષ 2011માં કર્ણાટકમાંથી આવો જ એક કિસ્સો પ્રકાશમાં આવ્યો હતો, જ્યારે ગેરકાયદે ખનન કેસ અંગે લોકાયુક્તનો રિપોર્ટ બહાર આવ્યા બાદ તત્કાલિન મુખ્યમંત્રી બીએસ યેદિયુરપ્પાએ રાજીનામું આપવું પડ્યું હતું અને થોડા સમય બાદ તેમની ફરી ધરપકડ કરવામાં આવી હતી.